Başaklamak nedir? Karadeniz’de fındık başaklamak

Doğu Karadeniz bölgesinde sahibi topladıktan sonra dallarda arta kalan fındıkları toplama işi Of ve Sürmene’de caleps veya caleps etmek, Arsin’de calima, Maçka’da çalatmak, Arsin ve Yomra’da kanzilis veya kanzilis etmek, Kalkandere’de çalimati, Çaykara’da çayadema, Ordu, Giresun ve Trabzon’un Şalpazarı bölgesinde başaklamak veya başak etmek, Lazca ise naekaskidu (Fındıklı) ve mseluveyi (Hopa) olarak adlandırılmaktadır.

Başaklama neden ve nerelerde yapılırdı?

Hasattan önce birbirlerinin malına son derece saygılı olan hatta komşu bahçesinden izinsiz bir şey hırsızlık olarak görüldüğü yörede, mahsulün dalda ziyan olmasını engellediğinden teşvik edilen, çocuk ve gençlerin harçlıklarını çıkardıkları eski bir gelenektir. Başaklama işini yapanlara Ordu ve Giresun’da başakçı denilmekte olup, ‘Dalda fındık kalmasın/ Başakçılar almasın’ sözlerinde olduğu gibi türkülere konu olmuşlardır. Başakçı aynı zamanda mecazen bedavacı ve başkalarının sırtından geçinmeyi huy edinen kimseler için de kullanılmaktadır. Trabzon’da ‘Sağım biteceği sırada ineğin memesinden son alınan süt ve bu sütü sağma işi’ de kanzilis ile ilişkili olduğunu sandığım ganzaloy kelimesi ile ifade edilir. Anadolu’da ‘tahıl ve meyveleri devşirdikten sonra geriye kalan döküntüleri toplamak’ ve ‘koyun ve keçileri sağdıktan biraz sonra tekrar sağmak’  anlamlarında yaygın olarak kullanılmaktadır.

Türkçe başak etmek ve başaklamak

Caleps etmek, kanzilis etmek, başak etmek, çalimati ve calema kelimelerinin tümü bölgede ilk anlamına ek olarak fındığı dışını kaplayan yeşil kabuğundan ayırmak anlamında da kullanılmaktadır. Başak kelimesi Türkçe olup, baş sözcüğü + ak sonekiyle türetilmiştir. Başak kelimesi de Divan-i Lugat-it Türk’de (1070) ‘mızrak veya ok başı’, TDK, Tarama Sözlüğünde ise 17. yüzyıl öncesinde ‘ekin toplandıktan sonra tarlada kalan artık’ anlamlarıyla kayıtlıdır.

Kaynakça

BİLGİN, M & YILDIRIM, Ö. (1990), Sürmene. Sürmene Belediyesi Kültür Yayını. İstanbul s. 569

EMİROĞLU, K. (1989), Trabzon Maçka Etimoloji Sözlüğü s. 65, 102, 140

ÖZTÜRK, Özhan. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola Yayınları. İstanbul, 2005

REINHARD U & R. (1968), Auf Der Fiedel mein… Volkslieder von der Osttürkischen   Schwarzmeerküste. Museum für Völkerkunde. Berlin s. 270

Türkçe Sözlük (1998), Türk Dil Kurumu (9. Baskı). Ankara s. 235

Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (1963-1976). Ankara s. 170

YANIKOĞLU, B. (1943), Trabzon ve Havalisinde Toplanmış Folklor Malzemesi. İstanbul s. 277